بررسی و طبقهبندی و شناخت انواع سازها را دانش «سازشناسی» یا «ارگانولوژی» مینامند. سازها را به صورتهای مختلف دسته بندی کردهاند ولی معمولترین (و نه لزوماً دقیقترین) دستهبندی سازها تقسیم آنها به سازهای زهی، سازهای بادی، سازهای کوبهای، سازهای صفحهکلیددار، سازهای الکترونیک و صدای انسانی است. برای کسب اطلاعات بیشتر در مورد انواع ساز در ادامه همراه ما باشید.
احتمالاً قدیمیترین وسیله تولید موسیقی صدای انسانی بوده است. بعد از آن شاید انواع سازهای کوبهای و پس از آن سازهای بادی قدمت بیشتری داشته باشند. یک قطعه استخوان سوراخ شده مربوط به دوره انسان نئاندرتال را قدیمیترین ساز بادی کشف شده میدانند.
سازهای زهی نیز در فرهنگهای مختلف بشری به کار میرفته و در ارتباطات بین فرهنگها انواع آن متحول شده و بسیاری از این گونه سازها در نقاط مختلف جهان دیده میشوند که در عین تفاوت جنبههای مشترک بسیاری دارند.
صنعت تولید ساز به ویژه پس از انقلاب صنعتی در اروپا پیشرفت بسیاری کرد و انواع سازهای پیچیده و زیبا با توانایی صدادهی عالی در اروپا تولید شده و میشود. در قرن بیستم ژاپن و اخیراً چین نیز سازهای موسیقی با کیفیت بسیار خوب تولید کردهاند. همچنین پیشرفت فناوری الکترونیک عرصه وسیعی را برای سازهای الکترونیک باز کرد و بویژه کاربرد رایانه در تولید موسیقی نمای تازهای از مفهوم ساز را در برابر موسیقیدانان گسترده است.
در سازهای موسیقی زهی، صدا از ارتعاش سیم یا زه تولید میشوند. معمولاً با زخمه زدن یا ضربه زدن و یا کشیدن کمان و آرشه بر روی این زه ها صدای دلخواه از ساز در میآید. قلب ارکسترهای قدیم و اصلی ترین هسته در ارکسترهای امروزی را سازهای زهی تشکیل میدهند. سازهای زهی به سه دسته ی زیر بخش بندی میشوند:
سازهای که در آنها سیم به واسطه ی زخمه زدن، به وسیله ی انگشت یا مضراب صدا تولید می کند. نمونه های این دسته از سازها، تار، سه تار، رباب، بربط، چنگ، ماندولین و … می باشد.
سازهای هستند که صدا به وسیله ی کشیدن آرشه روی سیم آنها تولید میشود. نمونه های این دسته از سازها، کمانچه، قیچک، ویولون و …می باشد.
سازهایی ای که با کوبیدن وسیله ی چکش مانندی روی سیم، تولید صوتی رسا و زیبا میکنند. سنتور، زیلفون، گلوکن اشپیل، ویبرافون نمونه های از این دسته سازها هستند.
پیانو، هارمونیکای شستی دار، کلاوسن از انواع آن می باشند. در سازهای زهی نوعی اجرای زخمهای وجود دارد که در آن از ناخن استفاده میشود زخمهای ناخنی finger nail pizzicato نامیده میشود. نوعی اجرای زخمهای این نوع سازهای زهی که در آن زه با شدت به طرف بالا کشیده میشود و در بازگشت به دستهٔ ساز برخورد میکند زخمهای شلاقی snap pizzicato یا Bartók pizzicato نام دارد. نوعی از اجرای زخمهای نیز وجود دارد که با یکی از انگشتان دست چپ نواخته میشود و زخمهای دست چپ نام دارد. سُرِش زخمهای نوعی اجرای زخمهای است که در آن همزمان با زخمه دست راست، دست چپ با حرکت بر دسته ساز به بالا و پایین سرانیده میشود.
سازهای موسیقی بادی به آن دسته از سازهایی گفته میشود که تولید صدا در آن از طریق دمیده شدن هوا در آن تولید گردد. سازهای بادی از اولین آلات موسیقی بودند که به دست بشر ساخته شدند. انسانهای قرون گذشته آموخته بودند که با دمیدن در مخروط، برگ، یا حتی شاخ حیوانات می توانند صدایی بلند و بوقی مانند تولید کنند. آنها با استفاده از این دانش به ساختن آلات موسیقی کنونی پرداختند.ریشهٔ سازهای بادی کنونی از همان سازهای بادی اولیه است که از نظر ساختمان و چگونگی تولید صدا به سه دسته ی زیر شناخته می شوند:
سازهایی که از چوب (آبنوس) یا نی خیزران ساخته می شوند. مانند: نی، سُرنا، فلوت، هوبوا، باسون و … .
سازهایی هستند که از جنس مس، برنج یا حتی نقره ساخته شده اند. مانند: انواع شیپور، ترومپت، ترومبون، ساکسیفون، کُر و …
دسته ای از سازهای موسیقی که مثل پیانو دارای شستی هستن و تولید صدا یا دمش هوا، به وسیله ی نیروی مکانیکی یا الکتریکی انجام میگیرد. این سازها لوله های متعدد، کوتاه و بلندی دارند و در نتیجه دمیدن هوا در این لوله ها یا زبانه ها صداهای گوناگون و مختلفی تولید می کند. مانند: اُرگ، آکوردئون، سازدهنی، نی انبان و …
سازهای زهی آن دسته از سازهای موسیقی هستند که در آنها صدا از ارتعاش زه یا تار یا سیم تولید میشود. معمولاً با زخمه زدن یا ضربه زدن و یا کشیدن کمان و آرشه بر روی این زهها صدای دلخواه از ساز در میآید. سازهای زهی را به صورتهای مختلف بخشبندی کرده اند.
ساز بادی به سازی گفته میشود که تولید صدا در آن از طریق دمیده شدن هوا در آن تولید گردد. سازهای بادی را به دو دسته کلی تقسیم میشوند: سازهای بادی برنجی و سازهای بادی چوبی. اصطلاح “چوبی” و یا “برنجی” بدان معنا نسیت که آن ساز از چه جنسی ساخته شده ، بلکه این طبقه بندی بر پایه چگونگی و نحوه تولید صدا در دهنی آنها مربوط میشود. مثلاً فلوت جزءسازهای بادی چوبی محسوب میگردد،هرچند که بدنه آن از فلز است. یا فلوت ریکوردر که در گذشته بسیار رایج بود و از چوب ساخته میشد و امروز برای آموزش موسیقی به کودکان رواج دارد و از پلاستیک ساخته میشود ولی جزو سازهای بادی چوبی است.
سازهای بادی چوبی به آن دسته از سازهای بادی گفته میشود که تولید صدا در آنها از دو طریق انجام گردد. از همین رو سازهای بادی جوبی به دو دسته تقسیم میگردند.
سازهای بادی چوبی بی زبانه ( بی قمیش ) به سازهائی گفته میشود که تولید صدادر آنها از طریق برخورد هوا با تیغه هوائی که در بدنه آنها وجود دارد صورت میپذیرد.(معمولاً لوله یا مجرای توخالی هستند که در آن ستونی از هوا یا در اثر دمیدن نوازنده در دهنی (مانند نی) و یا تیغه هوائی مانند فلوت به ارتعاش در میآید). سازهای بادی چوبی زبانه دار به سازهائی گفته میشود که تولید صدادر آنها از طریق دمیدن هوا و به حرکت در آمدن و ارتعاشات بخش کوچکی که از جنس نی یا پلاستیک است( قمیش – زبانه)انجام میشود. مانند کلارینت اجرای نتهای مختلف و تغییر در ارتفاع صدا، با باز و بسته کردن کلیدها یا حفره و سوراخهای هوائی(برای بلند وکوتاه کردن طول لوله تشدید کننده) انجام میشود.
در این دسته از سازها تولید صدا از طریق لرزش سریع لب های نوازنده در درون کاسه دهنی حاصل میشود مانند ترومپت، ترومبون و توبا.
ساز کوبهای سازی است که صدا در آن با کوبیدن، تکان دادن، مالش یا خراشیدن ایجاد میشود. وظیفه اصلی سازهای کوبهای معمولاً اجرای ضرب (ریتم) است، ولی توانائی اجرای ملودی را هم دارند. این ساز احتمالاً پس ازصدای انسانی قدیمیترین نوع ساز است. سازهای کوبهای را کلا میتوان به ۲ دسته، سازهای کوبهای با کوک معین مثل زیلوفون و سازهای کوبهای با کوک نا معین مثل انواع طبل تقسیم کرد. تاریخچه سازهای کوبهای به هزاران سال پیش برمیگردد.
ساز صفحهکلیددار سازی است که برای نواختن آن از صفحهکلید استفاده میشود. شناخته شدهترین این گونه سازها پیانو است.
ویولنهای الکتریکی معمولا از پیکاپهای مغناطیسی و یا فیزوالکتریک استفاده می کنند که در پیکاپهای مغناطیسی لازم است که رشتههای ویلناز جنس یک عنصرحاوی آهن باشند. وجهه جهانی ویولن را میتوان در سازگاری آن با فرهنگهای مختلف و حضور این ساز در موسیقی ملل مختلف دید. برای اطلاعات بیشتر می توانید آشنایی با ویولن آکوستیک را مطالعه بفرمایید.